Η Ελλάδα από την 21η Απριλίου 1967 μπήκε στο «γύψο», κατά την έκφραση του μεγαλομανή, κωμικοτραγικού δικτάτορα Παπαδόπουλου, για 7 χρόνια, 3 μήνες και 3 μέρες.
Η Δικτατορία κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος στις 23 Ιουλίου 1974, μετά το εγκληματικό πραξικόπημα στην Κύπρο και την τουρκική εισβολή στη Μεγαλόνησο.
Η κατάργηση των στοιχειωδών ελευθεριών, οι φυλακές, οι εξορίες και τα βασανιστήρια, οι δολοφονίες των αντιπάλων του καθεστώτος, ο πνευματικός και πολιτιστικός μεσαίωνας, αλλά και η Κυπριακή τραγωδία, καταγράφουν τη Χούντα των Συνταγματαρχών ως μία από τις μελανότερες στιγμές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
21η Απριλίου το 1967…
Όταν έσβησαν οι μηχανές των τανκς και ησύχασαν τα εμβατήρια, οι Έλληνες έμαθαν από ραδιοφώνου πως μία τριανδρία «ηγείτο της Επαναστάσεως»· και γρήγορα κατάλαβαν ότι η «τριανδρία» ήταν ο εξής ένας: ο Γεώργιος Παπαδόπουλος! Ο Παπαδόπουλος ήταν εκείνος που, με τη λογική τού: «...θέλεις να αποκτήσεις σύντομα παιδί; Παντρέψου έγκυο γυναίκα», κατάφερε να ξαναφέρει στην επικαιρότητα μια ξεχασμένη από τα προπολεμικά χρόνια σοφή ρήση: «Θέλεις να κυβερνήσεις στην Ελλάδα; Φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων»!
Έδρασε στα χρόνια της Κατοχής ως Ταγματασφαλίτης.Ταγματασφαλίτης και συνωμότης
Γιος δασκάλου από το Ελαιοχώρι Αχαϊας, ο Παπαδόπουλος, τελείωσε το 1940 τη Σχολή Ευελπίδων και δεν πέρασαν ούτε 15 χρόνια, όταν άρχισε να συνωμοτεί με στόχο την εξουσία, που κατάφερε τελικά να αρπάξει το 1967! Οι δικοί του τον φώναζαν «Νάσερ» που πολύ του άρεσε και καμάρωνε. Οι άλλοι, εκείνοι που τον σιχαίνονταν, τον αποκαλούσαν «ασβό», κάτι που απεχθανόταν. Να σημειώσουμε ότι το συμπαθές θηλαστικό έχει την συνήθεια να λερώνει ξένες φωλιές, κάτι που διώχνει τα ζώα που την κατασκεύασαν και να τις οικειοποιείται· άσε που βρωμάει ελεεινά...
Ο Παπαδόπουλος έλαβε μέρος στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο ως ανθυπολοχαγός Πυροβολικού, έγινε υπολοχαγός το 1943, λοχαγός το 1946 και ταγματάρχης το 1949. Έναν μήνα μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, ως υπουργός Προεδρίας ο Παπαδόπουλος, μίλησε στον Πειραιά για το Δόγμα Τρούμαν και κυκλοφόρησε την ομιλία του σε ένα βιβλιαράκι, όπου περιέλαβε και ένα βιογραφικό του- μικρό αριστούργημα. Σε αυτό έγραφε ότι «Κατά την περίοδον της γερμανικής κατοχής ευρέθην εις τας εθνικάς ομάδας αντιστάσεως», δηλαδή στα Τάγματα Ασφαλείας του Κουρκουλάκου στην Πελοπόννησο, λένε εκείνοι που γνωρίζουν· γι αυτό και όταν ήλθε εν τη βασιλεία του, τον Κουρκουλάκο δεν τον ξέχασε, τον έκανε διοικητή της ΑΤΕ.
Γεωργαλάς: «Παρίστανε τον ευφυή»!
Κάποιος που τον γνώριζε εκ των έσω, ο Ναζιστής και Γκέμπελς της 21ης Απριλίου, Γεώργιος Γεωργαλάς, υφυπουργός, Περιφερειακός Διοικητής Κρήτης στην τελευταία Κυβέρνηση Παπαδόπουλου, δίνει διαφορετική εικόνα, όμως, με αρκετή δόση κακίας:
«Παρίστανε τον ευφυή υπό την έννοια βέβαια της ευφυίας της Ελληνικής, δηλαδή της επιφανειακής, όχι του βάθους, της μελέτης, της ανατομίας των πραγμάτων. Αυτοσχεδίαζε. Είχε μια συνωμοτική ικανότητα, αλλά του έλειπε η μόρφωσις. Του έλειπε το σύστημα. Του έλειπε η μέθοδος, το βάθος. Ήταν ένας θαυμάσιος τακτικός.
Δεν ήταν στρατηγός και συν τοις άλλοις του έλειπε τελείως η μόρφωσις. Όλες οι ιδέες που είχε, φιλοσοφικές, ιδεολογικές, πολιτικές και λοιπά, ήταν κουβέντες επαρχιακού καφενείου· εκεί όπου συναντώνται οι λοχαγοί κι οι δάσκαλοι και κάθονται και τα λένε για το πώς θα σωθεί ο τόπος».
Και ένας που τον γνώρισε διαφορετικά, αφού τον δίκασε, ο ανώτατος δικαστής Γιάννης Ντεγιάννης θα πει για τον Παπαδόπουλο ότι «...Από πολύ παλιά πρέπει να έχτιζε ψηλά τη φωλιά του, να ονειρευόταν, αλλά και να επιθυμούσε να κυβερνήσει τον τόπο. Είχε κάποια προσόντα, μα όχι τόσα ώστε να ανέβει πολύ ψηλά. Είχε ένα ελάττωμα που αφάνιζε τα προσόντα του.
Θα χρησιμοποιήσω ιστορικό όρο: έπασχε από διόγκωση του “εγώ”. Έτσι διογκωμένο που ήταν το “εγώ” του, τον εμπόδιζε να βλέπει ακόμα και όταν ήρθαν τα δίσεκτα χρόνια, οι δύσκολες ημέρες της δίκης.
Όλες οι σκέψεις του έπλεαν, μούσκευαν μέσα στον εγωκεντρισμό του. Αυτό τον βοηθούσε να προχωρεί χωρίς δισταγμούς. Το “εγώ” φούσκωνε τα πανιά του. Γι' αυτό το “εγώ”, δεν ήταν τίποτα απαγορευμένο. Ήταν η δύναμή του. Τη φόρτωσε στο “εγώ” του, εκείνο δεν άντεξε, δεν έβλεπε πια τίποτε γύρω του. Για το χατίρι του “εγώ” θυσίαζε το καθετί, ακόμα και εκείνους που του στάθηκαν πιστοί. Το “εγώ” έγινε επικίνδυνο για τον “εαυτό” του. Εκείνος μόχθησε χρόνια για να φτάσει στα ψηλά κλωνάρια».
Αξίζει αναφέρουμε την πορεία του Παπαδόπουλου Μετά τον Εμφύλιο:
1951. Πρώτη... δημόσια εμφάνιση. Στρατοδίκης, με ενεργό συμμετοχή στην πρώτη δίκη Μπελογιάννη. Το Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών, επέβαλε 12 θανατικές καταδίκες και πολλές ποινές ισοβίων ή πολύχρονων φυλακίσεων.
1953. Η μεγάλη στιγμή της ζωής του: ταξιδεύει στις Ηνωμένες Πολιτείες για μετεκπαίδευση και, σύμφωνα με το ίδιο βιογραφικό πάντα, «από τον Ιούνιο του 1953 έως τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, εφοίτησεν εις το τμήμα αμερικάνικων μεθόδων, από όπου εξήλθε με βαθμό λίαν καλώς!»... Όχι άριστα, αλλά η ουσία είναι ότι απέκτησε επαφή με τους Αμερικανούς, μπήκε στα γρανάζια του συστήματος και γρήγορα άρχισε να κινείται.
1956. Πριν από τις εκλογές, γίνονται κινήσεις στο στράτευμα και ακούγεται το όνομά του Παπαδόπουλου. Αφορμή των ανησυχιών ήταν η πιθανή σύμπραξη Δεξιών, Κεντρώων και Αριστερών σε έναν αντικαραμανλικό συνασπισμό.
1958. Η ιστορία επαναλαμβάνεται. Αφορμή το... θράσος της ΕΔΑ, να εκλεγεί δεύτερο Κόμμα... Μόνο που τώρα υπάρχουν στοιχεία και μια κατάθεση αξιωματικού που ήταν μυημένος και ο οποίος τελικά κάρφωσε τους συνωμότες.
Ο ΙΔΕΑ αποκαλύπτεται. Ο Παπαδόπουλος όχι μόνο δεν κινδύνεψε να αποστρατευτεί, αλλά διεισδύει στην καρδιά του παρακράτους. Ως στέλεχος της ΚΥΠ συμμετείχε στη διαμόρφωση του σχεδίου «Περικλής» για την άσκηση συστηματικής βίας ώστε να μειωθεί η επιρροή της ΕΔΑ και να ευνοηθεί η Δεξιά παράταξη (ΕΡΕ) του Κωνσταντίνου Καραμανλή κατά τις βουλευτικές εκλογές 1961· της «βίας και της νοθείας».
1963. Οι Αμερικανοί, διά του πρωτοπόρου του παγκόσμιου ειρηνευτικού κινήματος Λάινους Πόλινγκ, διερωτώνται, μέσα από τις σελίδες περιοδικού των ΗΠΑ: «Ποια ήταν η ανάμιξη της CIA στην επίθεση κατά της συγκέντρωσης για την Ειρήνη στη Θεσσαλονίκη, κατά την οποία δολοφονήθηκε ο δρ. Γρηγόρης Λαμπράκης;», αφήνοντας αιχμές για ανάμειξη της ΚΥΠ και του Γεώργιου Παπαδόπουλου.
1965. Στις αρχές του Ιουνίου 1965, ο Παπαδόπουλος βρισκόταν υπό πίεση λόγω των ανακρίσεων της Στρατιωτικής Δικαιοσύνης για την υπόθεση του Σχεδίου Περικλής, ενώ παράλληλα είχε ξεσπάσει η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ.
Στις 11 Ιουνίου, δύο ημέρες μετά την άσκηση δίωξης για την υπόθεση αυτή, ήρθε στην επικαιρότητα η υπόθεση του Σαμποτάζ του Έβρου. Ήταν η πιο σημαντική στιγμή για τον Παπαδόπουλο πριν από το πραξικόπημα. Οχήματα της 117ης Μοίρας Πεδινού Πυροβολικού, που έδρευε στην Ορεστιάδα και είχε διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο, ακινητοποιήθηκαν λόγω βλαβών. Απολογούμενος, ο Παπαδόπουλος απέδωσε τα προβλήματα (και) σε ενδεχόμενη δολιοφθορά. Η ΕΣΑ και η Αστυνομία θα προβούν σε συλλήψεις στρατιωτών και πολιτών.
Στη μονάδα όπου συνέβη η δολιοφθορά, θα συλληφθούν 5 στρατιώτες και δύο από αυτούς, έπειτα από πολυήμερα βασανιστήρια, θα ομολογήσουν το σαμποτάζ και θα φυλακιστούν.
Μια δήθεν κομμουνιστική δολιοφθορά (λέγεται ότι έριξαν ζάχαρη στα ρεζερβουάρ) σε άρματα μάχης και φορτηγά στρατιωτικά δίνει την ευχέρεια στη Δεξιά να ωρύεται για τον κομμουνιστικό κίνδυνο.
Αργότερα, οι τακτικοί ανακριτές της στρατιωτικής δικαιοσύνης και ο βασιλικός επίτροπος θεώρησαν ότι οι ομολογίες των στρατιωτών ήταν προϊόν βασανισμών, απαλλάσσοντας τελικά τους περισσότερους από τους συλληφθέντες· ένας μόνο έμεινε στη φυλακή!
Ο Παπαδόπουλος απαλλάχθηκε από τον αντισυνταγματάρχη Στρατιωτικής Δικαιοσύνης Θεμιστοκλή Δηματάτη με βούλευμα. Κι' αυτόν δεν τον ξέχασε ο Παπαδόπουλος: τον διόρισε προέδρο του Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.
Τα υπόλοιπα είναι λίγο έως πολύ γνωστά: Ιουλιάνα, Σχέδιο Περικλής, πραξικόπημα 21ης Απριλίου, σκοτάδι, Πολυτεχνείο, Κύπρος.
Ο μετέπειτα πρεσβευτής των ΗΠΑ- υπηρετούσε ως γραμματέας στην αμερικανική πρεσβεία της Αθήνας όταν σημειώθηκε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου- Μπομπ Κίλι, είχε μια αποκρυσταλλωμένη άποψη για τους πραξικοπηματίες:
«Επρόκειτο για φασίστες! Αποτελούσαν ακριβώς τον ορισμό του κλασικού φασισμού, όπως πρωτοεμφανίστηκε στη δεκαετία του ‘20 με τον Μουσολίνι. Ένα συντεχνιακό κράτος χωρίς σωματεία εργαζομένων, χωρίς κοινοβούλιο, όπου... τα τραίνα έφευγαν πάντα στην ώρα τους. Με αυστηρή πειθαρχία και σκληρή λογοκρισία, ακραίο εθνικισμό, ξενοφοβία, πίστη στη θρησκεία και ολοκληρωτική οργάνωση της ζωής.
Οι συνταγματάρχες ήταν μαθητές του Μεταξά. Το μοντέλο αυτό προσπαθούσαν να μιμηθούν».
Πραγματικά, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος μπορεί να μην έγινε «Νάσερ», ούτε θα μπορούσε να γίνει άλλωστε, όμως ηγήθηκε μιας δικτατορίας για γέλια και για πολλά κλάματα, στηριγμένος στην Τάξη του, μια Τάξη που εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων, όταν ο Μεταξάς άρχιζε την τετράχρονη δικτατορία του, αυτό λέει πολλά. Να ζήσουμε να τον θυμόμαστε για να μην επιτρέψουμε να «ξανναγενηθεί» ένας τέτοιος...
Πηγή: Κώστας Παπαϊωάννου, «Η Ελλάδα Ποτέ δεν Πεθαίνει...» Εκδόσεις Καστανιώτη 2008.
Αξιοκρατία και καλοί μισθοί μόνο σε συγγενείς
Με την «εθνοσωτήριο επανάσταση» οι μισθοί των ανώτερων στελεχών αυξήθηκαν, αυτός του πρωθυπουργού υπερδιπλασιάστηκε από 23 στις 45 χιλ δραχμές, των υπουργών από 22 σε 35, ενώ θεσπίστηκαν για πρώτη φορά στην ιστορία τα εκτός έδρας επιδόματα. Την στιγμή που ο μέσος μισθός δεν υπερέβαινε τις 4,000 δραχμές.
Ταυτόχρονα με αυτά, αρχίζουν να διαθέτουν υψηλές θέσεις σε συγγενείς και φίλους. Ο Μακαρέζος διόρισε υπουργό Γεωργίας (κι αργότερα Βορείου Ελλάδος) τον κουνιάδο του, Αλέξανδρο Ματθαίου. Ο Λαδάς έκανε έναν ξάδερφό του διοικητή της Ανωτάτης Στρατιωτικής Διοίκησης Εσωτερικού και Νήσων και ο άλλος Γ.Γ. Κοινωνικών Υπηρεσιών.
Ο γαμπρός του Παττακού, Αντρέας Μεϊντάσης, συνεργάστηκε με τον Δήμο Αθηναίων. Τα αδέρφια του Παπαδόπουλου, αναρριχήθηκαν ταχύτατα, ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος ως στρατιωτικός ακόλουθος, Γ.Γ. του Υπ. Προεδρίας, Περιφερειακός Διοικητής Αττικής, ο Χαράλαμπος Παπαδόπουλος ως Γ.Γ. Δημ. Τάξεως.
Η επιρροή των Η.Π.Α. και των βιομηχάνων αποδεικνύεται από την υπουργοποίηση υπαλλήλου του Τομ Πάππας (βασικού χρηματοδότη του Νίξον) στο υπουργείο δημόσιας τάξης. Υπέρ του οποίου υλοποιήθηκε σύμβαση με την Coca– Cola, η οποία βύθισε την ελληνική βιομηχανία αναψυκτικών.
Ληστρική για το δημόσιο αποδείχθηκε και αυτή με την εταιρεία Litton. Όπως παραδεχόταν στις Η.Π.Α. ο υπεύθυνος του προγράμματος: «Το κέρδος μας είναι φυσικά δυσανάλογα μεγάλο, επειδή δεν έχουμε κάνει βασική επένδυση. Η επένδυση είναι το καλό μας όνομα».
Αλλά και η σύμβαση με τον Μακαρέζο με τον αμερικανό εργολάβο Ρόμπερτ Μακντόναλντ, στην οποία το ελληνικό δημόσιο επιβαρύνθηκε με 1,5 δις δραχμές.
Αλλά και στον κατεξοχήν χώρο της δικτατορίας, τις ένοπλες δυνάμεις, τα σκάνδαλα έδιναν κι έπαιρναν με καθόλου αμελητέες προμήθειες στους εξοπλισμούς και στα τρόφιμα.
Ποια ήταν όμως η μοίρα των ελεεινών πρωταγωνιστών εκείνης της αποφράδας ημέρας;
Ποιο ήταν το τέλος αυτών που τόλμησαν να θέσουν την Ελλάδα σε ένα εφιαλτικό καθεστώς;
Γεώργιος Παπαδόπουλος (1919-1999): Ο «πρωθυπουργός» της χούντας καταδικάστηκε σε θάνατο για εσχάτη προδοσία, αλλά η ποινή του μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά. Υποβιβάστηκε στον βαθμό του απλού στρατιώτη και ίδρυσε μέσα από τη φυλακή την ΕΠΕΝ το 1984. Παρά την απόφαση της κυβέρνησης Μητσοτάκη για αποφυλάκιση το 1992, το βέτο του Προέδρου Καραμανλή παρέμεινε αμετάκλητο. Ο Παπαδόπουλος πέθανε το 1999 από καρκίνο, αρνούμενος να ζητήσει χάρη για λόγους υγείας.
Στυλιανός Παττακός (1912-2016): Συνελήφθη μετά την πτώση της χούντας Ιωαννίδη και καταδικάστηκε σε θάνατο για στάση και εσχάτη προδοσία, ποινή που επίσης μετατράπηκε σε ισόβια κάθειρξη. Καθαιρέθηκε από τον στρατιωτικό του βαθμό και είδε την αίτησή του για επανάληψη της δίκης να απορρίπτεται. Αποφυλακίστηκε το 1990 για λόγους υγείας και απεβίωσε το 2016 σε ηλικία 104 ετών.
Νικόλαος Μακαρέζος (1919-2009): Καταδικάστηκε σε θάνατο για προδοσία και στάση, με την ποινή να μετατρέπεται σε ισόβια φυλάκιση. Έμεινε στη φυλακή για 16 χρόνια και αποφυλακίστηκε το 1990 για λόγους υγείας, με περιορισμό κατ’ οίκον. Πέθανε το 2009 σε ηλικία 90 ετών.
Δημήτριος Ιωαννίδης (1923-2010): Ο σκληρός άνδρας πίσω από την ανατροπή του Παπαδόπουλου καταδικάστηκε σε στρατιωτική καθαίρεση και ισόβια κάθειρξη για εσχάτη προδοσία και για την ηθική αυτουργία σε ανθρωποκτονίες κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Αρνήθηκε να ζητήσει χάρη και πέθανε έγκλειστος το 2010 από θερμοπληξία.
Οδυσσέας Αγγελής (1912-1987): Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων και Αντιπρόεδρος της Δημοκρατίας επί Παπαδόπουλου, καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη για στάση και εσχάτη προδοσία. Αυτοκτόνησε στις φυλακές Κορυδαλλού το 1987.
Ιωάννης Λαδάς (1920-2010): Ο σκληρός γενικός γραμματέας Δημοσίας Τάξης της χούντας καταδικάστηκε σε ισόβια και δέκα χρόνια κάθειρξη. Υποβιβάστηκε σε στρατιώτη και αποφυλακίστηκε το 1990 για λόγους υγείας. Πέθανε στην Αθήνα το 2010.
Γεώργιος Ζωϊτάκης (1910-1996): Αντιβασιλέας της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της χούντας, καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη. Αποφυλακίστηκε το 1988 για λόγους υγείας και εξέτισε κατ’ οίκον ποινή μέχρι τον θάνατό του το 1996.
Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος (1921-1999): Αδελφός του Γεωργίου Παπαδόπουλου και υπουργός παρά τω πρωθυπουργώ κατά τη δικτατορία, καταδικάστηκε σε ισόβια και δεκαετή κάθειρξη για εσχάτη προδοσία και στάση. Απεβίωσε το 1999 από εγκεφαλικό επεισόδιο στις φυλακές Κορυδαλλού.
Γρηγόρης Σπαντιδάκης (1909-1996): Αρχηγός ΓΕΣ και υπουργός Εθνικής Άμυνας στην κυβέρνηση Κόλλια, καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη για εσχάτη προδοσία και στάση. Αποφυλακίστηκε για λόγους υγείας το 1977 και πέθανε στο σπίτι του το 1996.
Κωνσταντίνος Ασλανίδης (1918-1984): Στενός συνεργάτης του Γεωργίου Παπαδόπουλου και υφυπουργός Αθλητισμού, διέφυγε στην Ιταλία και στη συνέχεια στη Βραζιλία. Δικάστηκε ερήμην και κηρύχθηκε αθώος. Επέστρεψε στην Ελλάδα άρρωστος από καρκίνο και πέθανε λίγο αργότερα.
Δημήτρης Ζαγοριαννάκος (1918-1977): Αρχηγός ΓΕΕΘΑ, κατηγορήθηκε για απλή συνέργεια στην ηθική αυτουργία για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, αλλά τελικά κρίθηκε αθώος. Σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα στη Γαλλία το 1977.
Μιχάλης Μπαλόπουλος (1921-1978): Μέλος του καθεστώτος της 21ης Απριλίου, καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη για εσχάτη προδοσία και 18 χρόνια για στάση. Πέθανε από έμφραγμα στις φυλακές Κορυδαλλού το 1978.
Αντώνιος Σκαρμαλιωράκης (1922-2006): Στενός συνεργάτης του Γεωργίου Παπαδόπουλου στην Πολεμική Αεροπορία, συνελήφθη ως πρωταίτιος αλλά κρίθηκε απολυτέος και δεν παραπέμφθηκε. Πέθανε στην Αθήνα το 2006.
Νικόλαος Γκαντώνας (1919-1988): Υπουργός Παιδείας επί χούντας, καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά για στάση και εσχάτη προδοσία. Αποφυλακίστηκε με όρους το 1986 και πέθανε από έμφραγμα στη Θεσσαλονίκη το 1988.
Μιχάλης Ρουφογάλης (1921-2000): Στέλεχος των μυστικών υπηρεσιών και πρωταγωνιστής του καθεστώτος, καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη. Αποφυλακίστηκε για λόγους υγείας το 1992 και πέθανε το 2000.
Νικόλαος Ντερτιλής (1920-2013): Από τους πρωταγωνιστές της επικράτησης της χούντας, καταδικάστηκε σε εικοσαετή κάθειρξη για το πραξικόπημα και σε ισόβια για ανθρωποκτονία κατά την καταστολή του Πολυτεχνείου. Αρνήθηκε να ζητήσει αποφυλάκιση και παρέμεινε έγκλειστος μέχρι τον θάνατό του το 2013, όντας ο τελευταίος εν ζωή φυλακισμένος των πραξικοπηματιών.
Σήμερα, 58 χρόνια μετά την κατάλυση της δημοκρατίας, οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές εκείνης της μαύρης Παρασκευής έχουν περάσει στην ιστορία. Λίγοι έζησαν την αυστηρότητα της φράσης του Κωνσταντίνου Καραμανλή «όταν λέμε ισόβια εννοούμε ισόβια», ενώ οι περισσότεροι άφησαν την τελευταία τους πνοή στα σπίτια τους, σε βαθιά γεράματα. Η ανθρώπινη δικαιοσύνη άσκησε τον ρόλο της, αλλά η ιστορία έχει ήδη εκδώσει την αμετάκλητη καταδίκη της για όσους τόλμησαν να στερήσουν από την Ελλάδα την ελευθερία και τη δημοκρατία. Η μνήμη παραμένει ζωντανή, ως διαρκής υπενθύμιση των σκοτεινών συνεπειών της κατάλυσης των δημοκρατικών θεσμών.